چکیده:
رازیانه با نام علمی Foeniculum vulgare Mill گیاهی چند ساله است که به دو صورت وحشی و زراعی در ایران دیده می شود. به طور کلی تمام قسمت های گیاه خاصیت درمانی دارد، اما بیشترین قسمت مورد استفاده آن بذر است که حاوی روغن اسانس فرار است و مهمترین ترکیب شیمیایی آن آنتول است که بیشترین خواص این گیاه مربوط به این ترکیب است. از طرفی دیگر مزه شیرین رازیانه مربوط به وجود آنتول و استراگول در آن می باشد.
از دم کرده میوه برای درمان دل درد در کودکان استفاده می شود. مواد موثره این گیاه سبب افزایش ترشح شیر در مادران می شود.
اسانس رازیانه در صنایع داروسازی، نوشابه سازی، صنایع غذایی، آرایشی و بهداشتی مورد استعمال فراوان دارد.
واژه های کلیدی: رازیانه (Foeniculum vulgare)، آنتول، روغن اسانس، استراگول .
مقدمه
نام فارسی: رازیانه نام لاتین: Foeniculum vulgare خانواده: Apiaceae
گیاه شناسی: رازیانه گیاهی دو یا چند ساله می باشد که به صورت زراعی و و حشی در ایران یافت می شود. ریشه رازیانه غده‌ای، دوکی شکل ، مستقیم به رنگ سفید مات است. در این گیاه ساقة قائم، استوانه ای، به رنگ سبز روشن، ارتفاع 5/1 تا 2 متراست. برگ ها به رنگ سبز تیره، متناوب ، ظریف و دارای بریدگی های کم و بیش عمیق هستند. دمبرگ ها در محل ساقه حالت غلاف پیدا می کند. گل ها کوچک، زرد رنگ در انتهای ساقه های اصلی و فرعی به صورت مجتمع در چتر مرکب قرار می گیرند. میوه به رنگ سبز یا قهوه ای روشن از نوع مریکارپ، دارای 5 پره برجسته ولی کند هر یک از شیارهای بین پره ها دارای یک مجاری ترشح است.
پراکنش: ایران، در گرگان، مازندران، آذربایجان، تبریز، شمال منجیل، بلوچستان می روید.
جهان: بومی مدیترانه و جنوب اروپاست، ولی در حال حاضر در جنوب و مرکز اروپا، کشورهای آسیایی (چین، هند، ژاپن)، کشورهای افریقایی، برزیل و آرژانتین کشت می شود.
نیازهای اکولوژیک: هوای گرم برای رشد و نمو این گیاه مطلوب است. به طور کلی کشت در کشورهایی با آب و هوای گرم (که تابستان طولانی و زمستان سرد نداشته باشند) موفقیت آمیز است. جوانه زنی در دمای cْ8-6 انجام می گیرد و بالاترین درجه قطع جوانه زنی cْ4/29-2/27 است. کشت رازیانه باید در زمین هایی انجام پذیرد که دارای آب کافی می باشند. در زمستانهای طولانی ریشه دچار سرمازدگی شده و گیاه از بین می رود. آبیاری باید در زمان مناسب انجام گیرد تا تاثیر مثبت بر روی عملکرد گیاه داشته باشد. PH خاک برای کشت رازیانه 8/4 تا 8 است.
برداشت: 3 قسمت رازیانه را می توان برداشت نمود که بیشترین نقش را در درمان دارند که عبارتند از:
- ریشه (از سال دوم به بعد در اواخر پاییز)
- برگ (قبل از گلدهی یا در نهایت در شروع گلدهی
- بذر (قبل از رسیدگی کامل در اواخر شهریورماه)
اسانس حاصل از بذر رازیانه مایعی سیال، بی رنگ یا زرد کم رنگ است، مقدار اسانس بذر بین 01/2 تا 6101 گزارش شده است که بسته به شرایط اقلیمی منطقه این متفاوت است.
علاوه بر بذر از برگ و ریشه آن هم به این روش اسانس گیری می کنند اما مقادیر اسانس خیلی کم است.
ترکیبات شیمیایی: در اسانس رازیانه 22 ترکیب شناسایی شده است که مهمترین آنها عبارتند از: ترانس آنتول، لیمونن، فنچون استراگول و از دیگر ترکیبات می توان میرسن، اوسیمن ، فلاونوئیدها، لعاب، ویتامین A را نام برده البته بیشترین خاصیت درمانی رازیانه مربوط به ترانس آنتول می باشد که چیزی حدود 5/75 تا 66/48 درصد اسانس رازیانه را تشکیل می دهد.
خواص رازیانه: طبیعت رازیانه گرم و خشک است. تخم آن گرمتر از برگ و ریشه آن گرمتر از سایر قسمت ها است.
در طب سنتی به عنوان ضد نفخ، مدر، دفع کننده سنگ های کلیه و مجاری ادرار و افزایش دهنده ترشح شیر مادران است.
- دم کرده g10-4 بذر رازیانه در 1 لیوان آب جوش به مدت 10 دقیقه برای فزایش شیر مادران استفاده می شود.
- دم کرده 1 قاشق سوپ خوری پودر ریشه رازیانه در یک لیوان آب جوش به مدت 15 دقیقه خاصیت مدر بودن را دارد.
- تنتور بذر رازیانه همراه با ریشه گیاهانی چون ریوند و سنا برای مشکلات هاضمه و جلوگیری از گریپ مصرف می شود.
- دم کرده بذر رازیانه برای شست و شوی دهان و غرغره کردن مفید است چرا که، رازیانه دارای خاصیت ضد باکتریایی است.
- اسانس حاصل از بذر به صورت موضعی برای ناراحتی تنفسی کار برد دارد.
- قطره و کپسول شیر افزا: جهت افزایش ترشح شیر در مادران مصرف می شود.
- قرص مکیدنی رازین: جهت درمان التهابات گلو در سرماخوردگی و سرفه ورد استفاده قرار می گیرد.
هشدار: در اختیالات کبدی بایستی از مصرف روزهای بالای رازیانه خودداری نمود. رازیانه یک محرک انقباض رحم است. در دوران بارداری باید از مصرف آن خودداری نمود.
رازیانه Foeniculum vulgare گیاهی است دیپلوئید 22=n2 و از مهمترین و قدیمتیرین گیاهان دارویی ایران، منشاء آن مدیترانه و متعلق به خانواده چتریان (Apiaceae) می باشد. ظاهر کلی رازیانه مخصوصا از نوع برگ بی شباهت با شوید نیست ولی بوی مطبوع و معطر و ساقه مرتفع و ریشه ضخیم گیاه به سهولت آن را از شوید متمایز می سازد. گل های آن زرد رنگ و مجتمع به صورت چتر مرکب است. قسمت مورد استفاده رازیانه، ریشه، برگ و میوه آن است ولی معمولا کلیه قسمت ها مورد استفاده قرار می گیرد.
در افسانه های قدیمی آمده است که مارها در زمان پوست اندازی چشمان خود را با مالیدن به رازیانه قوی می نمایند، از این روی بود که مردم برای رازیانه اثر تقویت کننده نیروی بینایی قائل بودند و حتی هنوز هم که قرن ها از آن روزگار می گذرد، مردم به آن معتقد هستند. جالینوس حکیم از مصرف آن در تهیه غذاها صحبت نموده است و در قرن پنجم برای آن اثر مسکن سرفه قائل بودند. اسانس رازیانه حاوی آنتول، استراگول، متیل اوژنول، فلاندرن، آلفاپینن، فنچون و ... می باشد. آنتول موجود در اسانس رازیانه اثر فعال کننده مراکز عصبی مغزی را دارد. طعم میوه رازیانه معطر، کم و بیش با بوی ملایم و به حالت تازه ناپسند است.
رازیانه گیاهی دو ساله یا چند ساله است که در ایران فقط یک گونه به نام Foeniculum vulgare هم به صورت زراعی و هم وحشی یافت می شود (1). رازیانه دارای ریشهای غده ای، دوکی شکل، مستقیم و به رنگ سفید مات است. در این گیاه ساقه قائم، استوانه ای، به رنگ سبز روشن، به ارتفاع 150 تا 200 سانتی متر و منشعب می باشد. برگ ها به رنگ سبز تیره ، شاداب ، ظریف و دارای بریدگی های کم و بیش عمیق هستند. دمبرگ ها در محل ساقه حالت غلاف پیدا می کند. گل های کوچک و زرد رنگ رازیانه در انتهای ساقه های اصلی و فرعی به صورت مجتمع در چتر مرکب قرار میگیرند. میوه رازیانه به طول 6 تا 10 میلی متر به عرض 2 تا 3 میلی متر دوکی شکل با دو انتهای باریک و رنگ آن سبز یا قهوه ای روشن می بشد. میوه مریکارپ دارای 5 پره برجسته ولی کند و ناودانی. هر یک از شیارها بین پره ها دارای یک مجاری ترشح کننده است (2).
ایران: در ایران در گرگان – حاجی لنگ ارتفاع 200 متری، مازندران – پنجاب در دره هراز، در آذربایجان در ارتفاع 1000 متری ، تبریز، گیلان، شمال منجیل، کنار رودخانه، در بلوچستان می روید (2).
جهان: رازیانه بومی منطقه مدیترانه و جنوب اروپا است و در حال حاضر در جنوب و مرکز اروپا، کشورهای آسیایی (هند، چین، ژاپن) و بسیاری از کشورهای آفریقایی و همچنین در برزیل و آرژانتین کشت می شود (3).
نیازهای اکولوژیکی:
از آنجایی که رازیانه گیاهی است مدیترانه ای، هوای گرم برای رشد و نمو این گیاه مطلوب می باشد . به طور کلی کشت این گیاه در کشورهایی با هوای گرم ( که تابستان طولانی و زمستان سرد نداشته باشد) موفقیت آمیز می باشد. جوانه زنی بذور 6 تا 8 درجه سانتی گراد انجام می گیرد ولی درجه حرارت مطلوب برای جوانه زنی15 تا 16 درجه سانتی گراد می باشد (3). بالاترین درجه قطع جوانی 4/29-2/27 درجه سانتی گراد گزارش شده است (4).
خاک های روم رسی با مواد و عناصر غذایی تاثیر منفی در عملکرد محصول دارند . کشت رازیانه را باید در زمین هایی انجام داد که دارای آب کافی باشند. دمای مطلوب در طول دوره رویش و در طی زمان تشکیل میوه 25 تا 22 درجه سانتی گراد است. در زمستانهای طولانی و بسیار سرد ریشه گیاه دچار سرمازدگی و خشک می شوند. آبیاری در زمان مناسب تاثیر مثبتی بر کیفیت و کمیت مواد موثره رازیانه دارد. بهترین زمان برای این کار ابتدای رویش، مرحله تشکیل ساقه و هم چنین مرحله نمو گل می باشد.
PH خاک برای رازیانه 8/4 تا 8 مناسب است (3).
فنولوژی:
دوره رویش رازیانه بسیار طولانی است. بذور 2تا 3 سال قوه نامیه خود را حفظ می کنند. در شرایط مناسب 14 تا 20 روز پس از کاشت سبز می شوند. رشد اولیه بسیار کند است به طوریکه از رویش دانه تا تشکیل ساقه 2 تا 5/2 ماه طول می کشد. در سال اول رویش گل در اواسط تیر و زمان مناسب برداشت اوایل مهر است. اما در سال های بعد این زمان جلو می افتد. عمر مفید این گیاه 4 تا 5 سال است. بذور دو ساله (بندرت سه سال) از کیفیت خوبی برای کشت برخوردار هستند (4).
رازیانه را می توان با اکثر گیاهان به تناوب کشت نمود ولی بهتر است این کار با گیاهانی که سبب افزایش مواد غذایی و بهبود خاک گردند، انجام گیرد. تناوب کاشت رازیانه با گیاهانی نظیر گوجه فرنگی، ذرت و یونجه مناسب نیست. به واسطه بیماری های مشترک بین رازیانه و اکثر گیاهان تیره چتریان نظیر هویج، انیسون، شوید و زیره سیاه تناوب کشت با آنها مناسب نمی باشد و ممکن است سبب گسترش آفات و بیماری ها شده و خسارت سنگینی به محصول وارد آورد (3).
مواد و عناصر غذایی مورد نیاز:
رازیانه در طول رویش به مواد غذایی نسبتا زیادی نیاز دارد. کودهای حیوانی کاملا نپوسیده تاثیر نامناسبی بر ریشه این گیاه دارند. از این رو باید نهایت دقت را در افزودن کودهای حیوانی به زمین هایی که رازیانه در آنها کشت می شود کرد. در اضافه کردن کودهای ازته هم باید دقت فراوانی کرد به طوریکه اگر بیش از مقدار مورد نیاز ازت به زمین بدهیم سبب تحریک رشد رویشی می شود، رشد زایشی (گلدهی و تشکیل میوه) را نیز مختل می کند و سبب کاهش شدید عملکرد می شود. هم چنین افزودن مقدار زیادی ازت، سبب کاهش مقاومت گیاه در مقابل سرمای زمستان نیز خواهد شد. (3)
افزودن 200 کیلوگرم در هکتار ازت پس از سبز شدن سبب افزایش محصول به مقدار 69/51 درصد و افزایش اسانس آن به مقدار 5/33 درصد می گردد، اما افزایش بیشتر مقدار ازت از مقدار آنتول می کاهد.
رفع نیازهای غذایی رازیانه نظیر ازت، فسفر، پتاس و ...از طریق افزودن کودهای شیمایی انجام می گیرد. کمبود عناصر و مواد غذایی خاک نه تنها مقاومت گیاهان را در برابر آفات و امراض مختلف کاهش می دهد، بلکه به طور بارزی سبب کاهش مقاومت آنها در برابر سرمای زمستان میشود. در فصل پاییز 80 تا 100 کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر و 40 تا 60 کیلوگرم در هکتار اکسید پتاس به زمین می افزایند. در فصل بهار به خاک هایی که تهی از ازت هستند 40 تا 50 کیلوگرم در هکتار ازت به عنوان سرک در اختیار گیاه گذاشته می شود.
افزودن 40 تا 60 کیلوگرم در هکتاراکسید فسفر و 20 تا 30 کیلوگرم در هکتار ازت در پاییز سال اول رویش تاثیر عمده ای در افزایش عملکرد در سال دوم خواهد داشت. چنانچه رویش گیاه در سال دوم به کندی انجام گیرد باید در بهار سال دوم 20 تا 40 کیلوگرم در هکتار ازت به خاک افزوده می شود. (3).
جدول زیر تاثیر عناصر غذایی در عملکرد میوه و مقدار اسانس میوه رازیانه را نشان می دهد.
عناصر غذایی (کیلوگرم در هکتار) | عملکرد میوه | % اسانس (در وزن خشک گیاه) | |||
ازت | اکسیدفسفر | اکسیدپتاس | تن در هکتار | درصد | |
--- | --- | --- | 206/1 | 100 | 27/4 |
40 | 80 | 40 | 206/1 | 132 | 42/4 |
40 | 80 | 40 | 909/1 | 158 | 26/4 |
40 | 120 | 40 | 202/2 | 160 | 26/4 |
60 | 120 | 40 | 71/1 | 135 | 01/4 |
برای آماده سازی خاک بهتر است در اواخر تابستان کودهای کاملا پوسیده حیوانی را به زمین اضافه کرد. سپس شخم عمیقی زده میشود و کودهای شیمایی مورد نیاز گیاه را به خاک می افزایند و آنرا به وسیله دیسک به عمق 20 تا 25 سانتی متری خاک می فرستند. سپس زمین را تسطیح نموده و بستر خاک را برای کشت حاضر می نمایند(3).
تاریخ و فواصل کاشت
رازیانه دوره رویشی نسبتا طولانی دارند. لذا باید کاشت آن در اوایل سال (اواخر اسفند اوایل بهار) انجام گیرد. بعضی از محققین کشت رازیانه را در فصل پاییز (آبان) توصیه می کنند (3).
بذور به صورت خطی داخل کرت در عمق 1 تا 2 سانتی متری خاک به طور مستقیم کشت می شوند. فاصله بذور از هم بر روی خطوط 30 سانتی متر در نظر گرفته می شود اما در حالت کمی فاصله خطوط از هم 40 سانتی متر انتخاب می شود. (8).
مقدار بذر برای یک هکتار زمین 8 تا 10 کیلوگرم در نظر گرفته می شود (3).
میزان بذر Kg/ha | عملکرد اسانس Kg/ha | مقدار اسانس (درصد ماده خشک) | وزن هزار دانه (گرم) | وزن دانه (تن در هکتار) |
8 10 | %22 %8/16 | 92/1 84/1 | 5/4 0/5 | 45/1 18/1 |
مراقبت و نگهداری
وجین علف های هرز در فصل بهار (خرداد) ضروری می باشد. با استفاده از علف کش های مناسب نیز می توان به مبارزه با علف های هرز پرداخت. از بین این علف کش ها می توان مرکازین را نام برد که به مقدار 4 تا 5 کیلوگرم در هکتار قبل از کاشت، و اگر در فصل پاییز کاشته می شوند، بعد از کاشت بذور اما قبل از رویش آنها استفاده می شو. از دیگر علف کشها می توان آفالون را به مقدار 5/1 تا 2 کیلوگرم در هکتار هنگامی که طول گیاهان به 15 تا 20 سانتی متر می رسد استفاده نمود.
آفات در طول رویش ممکن است خسارت سنگینی به رازیانه وارد نماید. خسارت عمدتا ازجانب سنهای لکه دار که متعلق به خانواده میریده هستند وارد می شود. این حشرات با مکیدن شیر، گیاه سبب ضعیف شدن و کاهش عملکرد می شود. برای مبارزه با این آفت میتوان از دیتریفون یا وفاتوکس استفاده نمود. (آفت کش ها و علف کش ها را می توان به طور مخلوط به کار برد (3).
از گیاه رازیانه می توان برای مبارزه بیولوژیک استفاده کرد. به طوریکه اگر در اطراف کرتهای گیاه، این گیاه را کشت نماید محل اسکان کفشدوزک است که این حشره از شته تغذیه می کند (8).
رازیانه را هیچ گاه نباید در مجاورت گیاهان سمی مانند بذر البنج و گیاهانی از این قبیل کشت نمود. زیرا، هنگام برداشت ممکن است بذر رازیانه با بذر این گیاهان مخلوط شود و استفاده از آن ایجاد مسمومیت نماید (3).
تاثیر کودهای شیمیایی بر عملکرد کمی و کیفی رازیانه
بررسی منابع نشان می دهد که استفاده از کودهای شیمیایی باعث تغییر در عملکردهای کمی و کیفی رازیانه می شوند. به طوریکه کمبود عناصر و مواد غذایی خاک نه تنها مقاومت گیاهان را در برابر آفات و امراض مختلف کاهش می دهد بلکه به طور بارزی سبب کاهش مقاومت در سرمای زمستان میشود. طبق آزمایشی که توسط امید بیگی و همکاران انجام شد نشان داد که کود نیتروژن باعث افزایش عملکرد بذر، وزن هزار دانه و میزان اسانس گردید. زمانی که میزان نیتروژن مصرفی 50 کیلوگرم در هکتار بود، بالاترین عملکرد بذر هنگامی به دست آمد که به صورت دو تقسیط 25 کیلوگرمی در هکتار استفاده شد. اما برای مقادیر 120 تا 200 کیلوگرم نیتروژن در هکتار، مصرف کود بعد از جوانه زنی توصیه گردید. طبق همین گزارش زمان کوددهی بر مقدار اسانس موثر ولی بر ترکیب های موجود در اسانس تاثیر خاصی نداشت. لازم به ذکر است که رازیانه در طول مدت رشد به مقدار مناسبی از کودهای دامی نیازمند است. در این رابطه کودهای حیوانی که به طور کامل نپوسیده باشد تاثیر نامناسبی بر ریشه گیاه داشته و سبب سوختگی ریشه و خشک شدن رازیانه می شود. در مورد رازیانه ازت سبب افزایش محصول میوه گیاه به مقیاس بیش از 5/1 برابر می گردد. هم چنین وجود ازت به مقدار 200 کیلوگرم در هکتار سبب افزایش مقدار اسانس می شود.
تنظیم کننده های شیمیایی
استفاه از تنظیم کنندههای شیمیایی نه تنها سبب افزایش محصول گیاهان دارویی میگردد بلکه بر کیفیت مواد حاصله نیز تاثیر میگذارند. از جمله مواد تنظیم کننده میتوان از هورمون اکسین، اسید ژیبرلیک، سیستوکنین، اسید هومین، رگلون، واکسال و کامیوسان نام برد. رگلون سبب ریزش برگها شده و هنگام جمعآوری محصول گیاهانی نظیر خردل، خشخاش و رازیانه به حالت اسپری به کاربرده میشود و جمعآوری محصول را تسریع میکند.
برداشت محصول
میوه های رازیانه به طور همزمان نمی رسند و پس از رسیدن (از گیاه جدا و به اطراف پخش می شوند). از این رو باید قبل از رسیدن کامل میوه آن را برداشت کرد. می توان با ماشین برداشت غلا ت دانه های رازیانه را برداشت نمود.
زمان برداشت محصول در سال اول اوایل مهر است در حالیکه در سال دوم و سوم این زمان به شهریور تغییر پیدا می کند. محصول را می توان طی دو مرحله برداشت شود. در مرحله اول شاخه ها و سرشاخه های حامل چتر را برداشت می کنند و به مدت 7 تا 14 روز روی زمین باقی میگذارند (این مدت بستگی به شرایط جوی دارد). در مرحله دوم این اندام را با کمباین برداشت و بذر را جدا می کنند. در صورت نا مساعد بودن هوا و رطوبت بالا، برداشت در دو مرحله توصیه نمی شود. زیرا ممکن است که در این مدت که شاخه ها بر روی زمین هستند مورد حمله قارچ ها، باکتری ها و سایر عوامل مخرب قرار می گیرند و تاثیر نامطلوبی بر کیفیت کمیت و مواد موثره بگذارند. اگر برداشت در یک مرحله صورت گیرد، در این صورت شاخه ها و سر شاخه های حامل چتر را برداشت می کنند.
رطوبت بیش از حد تاثیر نامطلوبی بر میزان ماده موثر دارد، از این رو باید سریعاً پس از برداشت آنها را خشک کرد. عمل خشک کردن را می توان در سایه با استفاده از خشک کن های الکتریکی انجام داد (3).
برای خشک کردن بذور رازیانه می توان از خشک کن سیلویی هم استفاده نمود. این دستگاه همزمان با خشک کردن محصول و رساندن حداکثر رطوبت نهایی آن به 8 درصد ، در عین حال محصول خام برداشت شده را نیز تا نهایت 1 تا 2 درصد ناخالصی بوجاری می نماید (10).
البته در استفاده از خشک کن باید توجه کرد که دما بیش از 40 درجه سانتی گراد نباشد. زیرا، ترکیبات اسانس رازیانه نظیر «آنتول» و «استراگول» فرار هستند. و تحت تاثیر درجه حرارتهای بالاتر از 40 درجه سانتی گراد بخار شده و از کیفیت دارویی آنها نیز کاسته می شود. بعد ازخشک کردن گیاه و تمیز کردن، آنها را بسته بندی و انبار می کنند.
عملکرد رازیانه متفاوت است و بستگی به شرایط اقلیمی محل رویش دارد. به طور کلی عملکرد رازیانه در سال اول 4/0 تا 6/0 تن در هکتار، در سال دوم 1 تا 2 تن در هکتار و در سال سوم رویش به 6/0 تا 5/1 تن در هکتار می رسد (3).
قسمت مورد استفاده:
میوه رسیده خشک (که بذر نامیده می شود) و کل اندام هوایی که قبل از بلوغ میوه یا بهتر است که قبل از گلدهی باشد. همچنین از ریشه رازیانه هم استفاده در مانی می شود (6).
استخراج اسانس رازیانه
جهت استخراج اسانس ابتدا 100 گرم از بذر گیاه آسیاب شده سپس به مدت 4 ساعت با استفاده از روش تقطیر با آب اسانس گیری و درصد آن تعیین گردید. سپس باید در شرایط دور از نور نگه داری شود. مقدار اسانس بذر بین 01/2 تا 01/6 درصد گزارش شده است که بسته به شرایط اقلیمی متفاوت است. اسانس حاصل از میوه رازیانه مایعی سیال و بی رنگ یا به رنگ زرد کمرنگ است و واکنشی خنثی در مقابل تورنسل دارد (6). وزن مخصوص اسانس رازیانه در دمای 15 درجه سانتی گراد بین 95% تا 98% (بر حسب محل رویش گیاه) متفاوت می باشد و به مقدار بسیار کم در آب محلول است. بو و طعم آن ملایم و معطر است. بر اثر کهنگی و به مرور زمان رنگ قهوه ای پیدا می کند به همین دلیل باید در ظروف کاملا در بسته، در محل خنک و هم چنین دور از نور و روشنایی نگه داری شود.
به منظور آماده سازی نمونه های اسانس ابتدا هر یک از نمونه های منتخب توسط سولفات سدیم (Na2 So4) آبگیری مجدد و به وسیله دی کلرومتان که مخصوص اسپکتروفتومتری است دقیق شده، سپس به وسیله میکروسرنگ به مقدار 1 تا 2 میکرولیتر (1m) از اسانس رقیق شده برداشت و پس از تزریق به دستگاه کروماتوگراف گازی (GC) و کروماتوگراف متصل به طیف سنج جرمی (GC/MS) ترکیبات وجود در آن بررسی می شود.
در اسانس رازیانه 22 ترکیب شناسایی شده است که درصد آنها طی مراحل مختلف رشد تغییراتی نموده اند. ولی ترکیبات عمده اسانس رازیانه را در تمام مراحل رشد ترانس آنتول (5/75-66/48%)، لیمونن (55/25-84/8%)، فنچون (93/10-85/7%) و استراگول یا متیل کایکول (47/3=-38/2%) و آلفاپینن می باشد. از دیگر ترکیبات آن می توان میرسن، اوسیمن، فلاونوئیدها، قندها، لعاب، ویتامین A را می توان نام برد(6).
جدول زیر میزان ترکیب ها با مواد موجود در بذر رازیانه را نشان می دهد. مواد معدنی (mg) چربیپروتئینانرژیآب ,Fe,Ca,KNa grgrKcalgr 3/02444011 2/09/0122/94 کربوهیدراتها(g) ویتامین ها NSPفیبرکل فیبرقندنشاسته CB2B1E 4/2N7/11/0 501/006/0N آنتول (Anethol): آنتول منوترپن تک حلقوی اکسیژن دار به فرمول C10H12O است که به دو فرم ایزومرسیس و ترانس وجود دارد. فرم ترانس در دمای 21-20 درجه سانتی گراد به صورت کریستال در می آید. نقطه ذوب آن 4/21 درجه سانتی گراد و در بالای 23 درجه سانتی گراد به شکل پترولیوم اتر محلول است. میزان کشندگی آن در موش mg/kg900 است (5).آنتول در موارد زیر کاربرد فراوانی دارد که برخی از آنها عبارتند از:
- استفاده از انتول به عنوان عامل ضد نفخ در مصارف دارویی
- استفاده از آنتول به عنوان عامل جذب کننده مواد در مشاهدات میکروسکوپی
- استفاده از آنتول در سنتز آمین آلدهید و ...
با وجود تمام خواص مثبت دارویی آنتول نباید از گیاهان حاوی آنتول به مقدار زیاد مصرف کرد، چون ایجاد طپش قلب می نماید (5).
لیمونن (Limonene) :
لیمونن با فرمول بسته C10H16 و ساختمان رو به رو یک منوترپن تک حلقه ای است که بر فرم های راست گرد (d)، چپ گرد (L) و فرم راسمیک وجود دارد.
لیمونن موجود در اسانس رازیانه دارای خاصیت باز دارندگی در سرعت تومورهای پستانی بوده و از این جهت مانند آنتول یکی از عوال اصلی در خاصیت دارویی اسانس رازیانه می باشد.
اوسیمن (Ocimene)
این ترکیب با فرمول C10H16 یک منوترپن خطی است.
اوسیمن مایعی بی رنگ که در آب غیر محلول است ولی در اتر، کلروفرم و اسید استیک گلاسیال محلول است. این ماده به طور خالص در تهیه اسانس های شیمیایی مختلف استفاده می شود. در عطر سازی، معطر نمودن مواد آرایشی، ساختن صابونهای رنگی، کاربرد دارد (5).
میرسن (Mycene)
میرسن منوترپن غیر حلقوی است با شکل روبرو:
میرسن مایعی روغنی است زرد رنگ با بویی مطبوع و غیر قابل حل در آب. میرسن آرام بخش و ضد تشنج، بر طرف کننده طپش قلب و سرگیجه است (5).
آلفاپینن (-Pinene
این ترکیب دارای فرمول روبرو است که یک منوترپن هیدروکربنی 2 حلقه ای است که از نوع تجاری بسیار مهم است.
ترپن های نظیر -Pinene
فنچون (Fenchone)
این ترکیب به عنوان یکی از ترکیب های عمده موجود در اسانس رازیانه است که در عطر سازی و صنعت استفاده می شود. بالاترین درصد فنچون مربوط به استفاده از بالاترین سطح کودهای شیمیایی خالص (150=k ، 128=p ، 160=N کیلوگرم در هکتار) معادل 17/3 درصد است.
ترکیبات موجود در اسانس رازیانه
ردیف | نام ترکیب | درصد کل | شاخص بازداری |
1 | -Pinene | 079/1 | 928 |
2 | Camphene | 135/0 | 945 |
3 | Sa binene | 230/0 | 901 |
4 | -Pinene | 0083/0 | 971 |
5 | Myrcene | 655/0 | 978 |
6 | a-phlbondreh | 115/0 | 1000 |
7 | Para-cymene | 387/0 | 1011 |
8 | Limonene | 515/5 | 1044 |
9 | -ocimene | 033/1 | 1025 |
10 | -o cimene | 043/0 | 1037 |
11 | Gama-Terpiene | 637/0 | 1050 |
12 | Fenchone | 222/10 | 1053 |
13 | Camphor | 275/0 | 1130 |
14 | Terpinene-4-01 | 032/0 | 1159 |
15 | Terpinolene | 119/0 | 1076 |
16 | Cis-anethol | 126/0 | 1214 |
17 | Trans-anethol | 110/72 | 1252 |
خواص و کاربرد دارویی رازیانه:
طبع رازیانه گرم و خشک است. تخم آن گرمتر از برگ آن و ریشه آن گرمتر از سایر اعضای آن است (7).
در طب سنتی رازیانه به عنوان ضد نفخ، مدر، دفع کننده سنگ های کلیه و مجاری ادراری ، افزایش دهنده شیر مادران مورد استفاده قرار می گیرد (9).
در چین از جوشانده تهیه شده از گیاه به عنوان ضد قی و آشفتگی استفاده می شود و برای فتق و برای ازدیاد بینایی چشم مفید است (14). برای ازدیاد ترشح شیر مفید است به طوریکه دم کرده 10-4 کیلوگرم تخم رازیانه در 4-3 فنجان آب جوش می تواند خیلی موثر باشد. برای رفع اسم و سرفه چند گرم تخم را در یک فنجان آب جوش ریخته به مدت 15 دقیقه دم می کنند و بعد از اضافه کردن عسل به آن، آن را می خورند. دم کرده بذر رازیانه با زیره سبز برای رفع اسهال و تقویت معده با عسل و سکنجبین برای تب های کهنه مفید است. از دم کرده تخم آن برای تحلیل بادها، درد پهلو و لگن خاصره، رفع بلغم ترش، رفع اسهال مزمن، استفاده می کنند (7).
ریشه رازیانه دیورتیک است. اثر مدر قوی دارد. اوره و اسید اوریک را دفع می کند. به علاوه اشتها آور است. ریشه به علت مدر بودن در موارد کمی دفع ادرار، سنگ کلیه، نفریت و بیماریهایی نظیر آن مصرف می شود زمان جمع آوری ریشه باید در اواخر پاییز باشد. (8).
تنتور رازیانه برای مشکلات گوارشی مصرف می شود، می توان ان را با ملینهایی نظیر ریواس یا سنا برای رفع قولنج نیز ترکیب کنید (15). دم کرده ریشه رازیانه (تازه آن موثر از خشک آن است) به اندازه یک قاشق سوپ خوری برای یک لیوان آب کوچک برای مدر مفید است مدت دم کردن باید 15 دقیقه باشد (7).
در فرانسه برای رفع سنگ مثانه یک مشت کاکل ذرت را در یک لیتر آب جوشانده، سپس دو قاشق چای خوری تخم رازیانه ریخته و دم می کنند. بعد از دم کردن می گذارند تا سرد شود و 2-3 فنجان از این دم کرده در روز می خورند آثار مفیدی دارد (7).
از برگ خام و تازه آن به عنوان چاشنی برای غذا و سبزی استفاده می کنند. البته زمان جمع آوری برای برگ ها باید قبل از گلدهی باشد. (4).
عصاره روغنی حاصل از دانه را برای ناراحتی های گوارشی تجویز می کنند. به عنوان خلط آور ملایم برای سرفه ها و ناراحتی های تنفسی هم مفید است (15).
سایر موارد استفاده :
رازیانه به عنوان یک عامل طعم دهنده در مخلوطهای چای، آبجوی الکلی و غیر الکلی و فراورده های غذایی نیز به کار می رود. روغن رازیانه را می توان به عنوان یک جز آنتی سپتیک در خمیر دندان ها، دهان شویه ها، به عنوان یک ترکیب در فراورده های پوستی چون ضد چین و چروک (an tincurinkle) و ضد پیری، فراورده های سلولیت، صابونها، پاک کننده ها، کرم ها، لوسیونها و مواد خوشبو کننده به کار برد (4).
فرآورده ها
میوه رازیانه به صورت جوشانده ، شربت (همراه با عسل) ، عصاره مایع، اسانس و قرص برای مصارف داخلی به کار می رود. از جوشانده و عصاره یا اسانس برای مصارف موضعی هم استفاده می شود.
برخی از فراورده های حاوی رازیانه در ایران عبارتند از: قطره آنتی میگرن، قطره آوی پکت، قطره توسیون ، شربت تیمیان ، پودر جنرال تونیک، قرص جویدنی مکیدنی رازین، گرانول رگلیس معطر، قرص سنامین 5/7 ، قطره سنکل ، قطره و کپسول شیر افزا، قطره فنلین، پودر کارمین، محلول خوراکی کاروای میکسچر، پودر کار میناتیف، محلول خوراکی گریپ واتر، قرص جویدنی، مکیدنی مفتازین، لوسیون تقویت مو، سنیره و برخی از بخورها(9).
موارد مصرف برخی داروها
- جنرال تونیک: مجموعه ای از میوه و ریشه چند گیاه دارویی است که جهت تقویت عمومی بدن، افزایش اشتها و ترمیم قوا در دوران نقاهت بیماری ها استفاده میشود. همچنین به عنوان مکمل غذایی کودکان، سالمندان و زنان باردار و شیرده کاربرد دارد. در تهیه این دارو از عصاره رازیانه استفاده می شود (16).
- قرص روکشدار ژارسنامین 5/7: در درمان یبوست های غیر انسدادی و یبوست های مزمن به عنوان ملین و با مقادیر معین به عنوان مسهل تجویز میگردد.
آثار فارماکولوژی و مکانیسم اثر: اثر ملین داروهای محتوی آنتراکنیون برای سالهای زیادی است که به خوبی شناخته شده است . به نظر می رسد که گلیکوزیدهای آنتراکنیون در دستگاه گوارش جذب شده و آگلیکون آزاده شده در حین متابولیسم و ترشح به روده بزرگ منجر به تحریک و افزایش حرکات پرسیتالتیک روده می شود. سنوزیدهای A و B و متابولیت های طبیعی آنها سیندین A و B بخصوص روی روده بزرگ اثر کرده و تخلیه روده را تسهیل می سازد.
عوارض جانبی: مصرف بیش از حد از میزان دستور ممکن است باعث دل پیچه شود.
مقدار مصرف: بزرگسالان به عنوان ملین 2-1 قرص و به عنوان مسهل شبها 4-2 قرص
کوکان 12-8 ساله نصف مقادیر فوق
کودکان کمتر از 6 سال مصرف شربت سنا توصیه می گردد.
توجه: مصرف در زنان حامله و شیرده توصیه نمی شود.
- قطره و کپسول شیر افزا: جهت افزایش ترشح شیر در مادران شیرده استفاده می شود که عصاره رازیانه در آن به مقدار 15 میلی لیتر استفاده شده است.
- قرص شیکوریدین :این قرص یک مقوی اشتها آور، افزایش دهنده ترشح صفرا و دفع آن، نیرو بخش ، ترمیم کننده کمبودهای تغذیه ای و تامین کننده املاح معدنی لازم می باشد، این مواد سوخت و ساز مواد قندی را در بدن تقویت و اشتها را افزایش می دهد.
- ماسک های صورت: این ماسک ها در تهیه آن ها از چندین گیاه استفاده می شود. دارای خاصیت ضد عفونی کننده، قابض، مرطوب کننده، نرم کننده، تقویت کننده (Tonic) است و موجب ضد عفونی شدن پوست و تغذیه سلولهای آن می گردد.
- قرص مکیدنی رازین: جهت درمان التهابات گلو در سرماخوردگی و سرفه مورد استفاده قرر می گیرد که در فرمول آن رازیانه نقش بسزایی دارد.
- روغن و اسانس رازیانه همراه با قطره آویشن، اکالیپتوس وروغن رازیانه در 25 میلی لیتر روغن آفتاب گردان یا روغن بادام برای رفع شکایت سینه مفید است (15).
هشدارها و موارد احتیاط:
در اختلالات کبدی بایستی از مصرف دوزهای بسیار زیاد روغن رازیانه اجتناب نمود. افراد دیابتی بایستی در مورد وجود قند در شربت رازیانه و عسل محتوی رازیانه آگاه گردند(9).
رازیانه یک محرک انقباض رحم است. در دوران بارداری از مصرف زیاد پرهیز نمائید. (15)
عوارض حساسیتی:
واکنش های حساسیتی در پوست و دستگاه تنفس گزارش شده است. با توجه به مصرف رازیانه، این گیاه باید تنها پتانسیل حساسیت زای بسیار محدودی داشته باشد. درصدی از بیماران حساس به کرفس نسبت به رازیانه هم واکنش های حساسیتی نشان می دهند. سندرم کرفس – هویج – برنجاسف به خوبی در اروپا شناخته شده است. برای مثال افراد حساس به هویج ممکن است نسبت به سایر گیاهان یا چاشنی های غذایی خانواده چتریان (Umbelliferae) نیز واکنش های حساسیتی داشته باشند (9).
فعالیت استروژنیک و اثرات وابسته به آن
رازیانه فعالیت استروژنی دارد و جریان شیر را زیاد می ند.
امروزه از رازیانه نیز استفاده می کنند برای افزایش شیر بزها به طوریکه از باقیمانده تفاله بعد از تقطیر به عنوان مکمل در جیره غذایی دام در جهت افزایش تولید شیر استفاده میشود (4).
موش های شیرده که با رازیانه تغذیه شدند نوزادانی به دنیا آوردند که در مقایسه با گروه کنترل به طور قابل توجهی مقادیر زیادتری از غذای حاوی رازیانه می خورند. این موضوع نشان داد که طعم (و حداقل برخی ازاجزای شیمیایی) رازیانه وارد شیر مادر می شود(9).
جهش زایی، سمیت سلولی و سرطان زایی
اسانس رازیانه و آنتول در محیط کشت سلول Hela بری بررسی اثرات سمیت سلولی شدن آزمایش شدند. فنچون در دوزهای 100،10،1 میلی گرم در میلی لیتر نتایج منفی داشت. رازیانه در روز mg/ml1 و انتول در دوز mg/ml100 اثرات سیتوتوکسک نشان دادند. عصارههای آبی یا متانولی رازیانه در ارزیابی با سیلوس سایتبلس هیچ گونه جهش زایی نشان نداد.
دادههای کافی برای ارزیابی خطر سرطان زایی در رازیانه نیست ولی آنتول و استراگول همانند بسیاری از پروپان های دیگر، موضوع مطالعات سرطانزایی بوده اند.
بنابراین نتیجه گرفته شده که استراگول یک سرطانزای به نسبت ضعیف است وتهدید سلامت انسان با استفاده از آن احتمالا ناچیز خواهد بود،زیرا استفاده آن محدود به مقدار کمی در غذاها و ادویه میباشد(9).
قاعدگی دردناک اولیه
به منظور مقایسه اثر اسانس رازیانه شیرین با مفنامیک اسید در دوران قاعدگی دردناک اویه، 30 خانم 15 تا 24 ساله مبتلا به دیسمنور، اولیه، متوسط تا شدید در 3 دوره قاعدگی مورد بررسی قرار گرفتند. در دوره اول هیچ دارویی تجویز نشد (دوره کنترل)، در دوره دوم بیماران تحت درمان با مفنامیک اسید (250 میلی گرم در هر 6 ساعت) و در دوره سوم تحت درمان با اسانس رازیانه 2% (25 قطره هر 4 ساعت) قرار گرفتند. نتایج این مطالعه نشان داده که در مقایسه با دوره کنترل، هر دو دارو به صورت موثری درد قاعدگی را برطرف نمودند. زمان متوسط شروع اثر برای مفنامیک اسید 06/46
درروزهای دوم و سوم قاعدگی مفنامیک اسید اثر قوی تری نسبت به رازیانه داشت. با این حال در سایر روزهای قاعدگی بین دو دارو اختلاف معنی داری گزارش نشد. اما، 5 مورد از بیماران به علت بوی رازینه از مطالعه خارج شدند و یک مورد نیز افزایش خفیف مقدار خونریزی ماهیانه ناشی از مصرف رازیانه گزارش گردید. محققین نتیجه گرفتند می توان از رازیانه به عنوان یک داروی گیاهی ایمن (Safe) و موثر برای قاعدگی دردناک اولیه استفاده نمود (9).
تداخل ات دارویی:
در انسان تداخل بین روغن رازیانه و سایر داروها قابل انتظار نیست. کاربرد پوستی دم کرده رازیانه در انسان موجب تشدید التهاب ناشی از روغن موستارد، اشعه ماوراء بنفش یا تزریق زیر جلدی توبرکومین می شود (9).
منابع و ماخذ
1- مظفریان، ولی الله. 1375. فرهنگ نام های گیاهان ایران. موسسه فرهنگ معاصر.
2- قهرمان، احمد. 1373 . کورموفیت های ایران. نشر دانشگاهی . ص 764.
3- امید بیگی، رضا. 1379. رهیافت های تولید و فراوری گیاهان دارویی(2). ققنوس. صص 78-70
4- مداح . مهردخت. 1379. پایان نامه کارشناسی ارشد. بررسی تاثیر پرتوهای فرابنفش بر روی ویژگی های ترشحی و تکوینی اندام های رویشی و زایشی و مقدار نوع اسانس گیاه رازیانه .
5- میرزا، مهدی. سفیدکن، فاطمه . احمدی، لطیف. 1375. اسانس های طبیعی. موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع.
6- سفیدکن، فاطمه. 1380. تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران (10). موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع.
7- میر حیدر، حسین. 1380. معارف گیاهی. دفتر نشر فرهنگ اسلامی
8- بیگدلی، محسن. 1384 . کشت و اهلی کردن 5 گونه گیاهی کوچک سفید . زیره سبز- کاسنی- رازیانه و اسفرزه در استان تهران.
9- بخردی، رضا. 1383 . گیاه درمانی نوین. مترجم . صص 73-61
10- جایمند، کامکار. رضایی، محمد باقر. 1380 . تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران (9). موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع ص 27 .
11- رجحان، محمد صادق . 1381. درمان به وسیله گیاهان دارویی. موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع.
12- فلاحتگرلیش، آریا. 1382 . گیاهان دارویی. لاهیجی. صص 153-151.
13- شریفی عاشور آبادی، ابراهیم. گزارش نهایی طرح تحقیقات بررسی کودهای آلی و شیمیایی بر عملکرد کمی و کیفی رازیانه.
14- آیینه چی، یعقوب. مفردات پزشکی و گیاهان دارویی ایران. دانشگاه تهران. ص 328.
15. Penelope ody Mnimh, The herb society’s complete medicinal herbal, Do rling limited, Lodon, 1993.
با تشکر از خانم معصومه دهقان دانشجوی کارشناسی ارشد علف های هرزو آرزوی موفقیت برای شما |